Poen de Wijs 'De cirkel van het leven'

Het artistieke levensverhaal van de kunstschilder Poen de Wijs (1948-2014)

Het artistieke levensverhaal van de kunstschilder van het Modern Realisme Poen de Wijs wordt gedomineerd door één motief, dat van de schoonheid. Tot vervelens toe is hij er door kunstrecensenten en interviewers over onderhouden. Onverstoorbaar echter penseelde hij aan een rijk en zeer gevarieerd oeuvre van bijna 800 werken waarin elke rauwe dissonant ontbreekt. Schoonheid kan, volgens De Wijs niet mooi genoeg zijn. Poen ontkende de gruwzaamheid van de wereld niet, maar had er eenvoudigweg de drang niet toe om dat te willen verbeelden in zijn werk.

Niemand die Poen de Wijs als mens én als kunstschilder kende, zal zijn harmonieuze temperament  betwisten. De vele aquarellen en olie- en acrylverf werkstukken en niet te vergeten zijn litho’s getuigen hiervan. Het werk van Poen de Wijs -aan het begin van zijn carrière ooit betiteld als 'Music for the millions, maar wel van het goede soort' (Philip Peeters, 1977 in de NRC) - heeft een inherente kwaliteit die veel verder reikt dan simpelweg 'behagen'.

Technische virtuositeit
Met de technische virtuositeit die hij zich gaandeweg eigen heeft gemaakt is Poen de Wijs in staat om een, al lang voor de term was uitgevonden, virtueel schilderkunstig universum op te roepen vol spanning, beweging en gelaagdheid. Een universum dat de toeschouwer eerder uitnodigt om actief deel te nemen aan een dynamisch proces van verbeelding dan passief bevroren beelden te consumeren. Het is die kwaliteit die hem buiten alle stromingen en kunsttrends om een geheel eigen publiek van trouwe liefhebbers, verzamelaars en opdrachtgevers opgeleverde.

De betekenis van zijn kunst
Poen de Wijs, overleden in 2014, leefde in een wereld vol dierbare personages en modellen, als de betrokken en liefdevolle observator van een wereld die bloeit en vergaat en waarin ook dat vergaan zijn eigen schoonheid heeft. Hier stond een kunstschilder, zonder verwaande trots maar ook zonder valse bescheidenheid, midden in zijn eigen centrum en bood klaarheid aan eenieder die nog vragen had naar de plaats of de betekenis van zijn kunst. Dit was zijn wereld. Hier schilderde hij. Dit was hij en verwierf een geheel eigen plaats in de lijst van vooraanstaande kunstschilders van het Modern Realisme.

Door Carel Willink geïnspireerd
Veertig jaar geleden, lang voor hij het schildersvak koos, werd Poen de Wijs getroffen door een beeld uit de (sur)realistische schilderkunst. Een reproductie van "Simon de Pilaarheilige" door Carel Willink in het magazine van Openbaar Kunstbezit trof hem meer dan welk ander schilderij in dat tijdschrift ook. Het intrigerende beeld van de eenzame verheven kluizenaar opende zijn geestesoog voor een schilderkunst die hij pas veel later, na een zoektocht door de 20e eeuwse abstractie, zou herontdekken en gaan beoefenen.

Zonder zoektocht geen vernieuwing
Die zoektocht van abstractie naar figuratie was achteraf gezien onontbeerlijk voor de ontwikkeling van de kunstenaar Poen de Wijs. Zonder zoektocht immers geen vernieuwing en zonder experimenten met abstractie niet die eigen vorm van Realisme die hij bezat en hem inmiddels een plaats naast Willink heeft bezorgd. Want in zijn eigen beeldtaal, of die nu 'geschreven' wordt in gewassen aquarel of in olieverf/glacis, speelt abstractie een grotere rol dan men op het eerste gezicht zou denken.

Eigen weg gegaan
Poen de Wijs is in zijn esthetisch Realisme een eigen weg gegaan, een weg waarin de invloed van zijn leermeesters aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag niet meer direct afleesbaar is. Ongetwijfeld hebben ze meer zichtbare invloed gehad op andere Haagse Realisten als bijvoorbeeld Aat Verhoog en Pat Andrea, maar niettemin zijn ze ook van grote betekenis geweest voor de ontwikkeling van Poen de Wijs. In hun stimuleren van traditionele kwaliteiten als tekenvaardigheid en schilderkunstig vakmanschap, bijvoorbeeld (Co Westerik, Henk Munnik) of in hun succesvol overgedragen liefde voor de betekenis en de schoonheid van de klassieke oudheid (Wim Beuning). Wie goed kijkt naar Poen's eerste aquarellen en olieverven uit het begin van de jaren zeventig van de vorige eeuw hoeft zich niet eens zo heel erg te verbazen over zijn queeste richting Realisme. Eigenlijk verwijst het vroege werk niet zijn zachte abstract-organische vormentaal al naar het esthetisch Realisme dat Poen's latere hoofddomein zal worden.

Speelse compositievorm
Opvallend is in dit verband zijn vroege belangstelling voor de speelse compositievorm, die doet denken aan Paul Klee, voor de 'aaibare' abstractie van de beelden van Hans Arp en de bijna fluwelen zachtheid van de gewassen aquareltechniek. Even opvallend zijn het bijna constructivistische tegenwicht van grote verlopende beeldvlakken en geometrische streeppatronen. De sprong van het laatste volledig abstracte werk uit 1976 naar het eerste gemengd abstract-Realistische werk (Flairck: Variaties op een dame, 1977) is minder groot dan zij lijkt, al blijkt zij later wel de allesbepalende wending in zijn artistieke loopbaan.

Naakt
In die overgangsfase van abstractie naar Realisme fungeert het naaktmodel bij Poen de Wijs nog als een zetstuk, een prachtige natuurlijke vorm ter vervanging van de eerdere Arp-achtige vormen. In latere werken nestelt de keuze voor het vrouwelijk naakt zich definitief terwijl binnen dit ontluikende Realisme de geometrische vlakken en patronen, die zo tekenend zijn voor de ruimtelijke dimensie in het latere werk, gehandhaafd blijven. In feite werd daarmee op dat moment zijn beeldend idioom bepaald.

Retrospectief klinkt dat vandaag allemaal veel eenvoudiger dan het in werkelijkheid is geweest. In de eerste jaren na zijn studie beantwoordde Poen de Wijs nog volledig aan het profiel van de jonge kunstenaar in de nadagen van het flower-power tijdperk. Met abstract werk van voldoende kwaliteit en een verzekerde afname door de BKR had Poen de Wijs de gedroomde toekomst voor zich van jonge bohémien in de verzorgingsstaat. Maar de kwartaallevering van kunst aan de staat en een jaarlijkse opdracht tot  een 'maatschappelijk relevant' object voor de openbare ruimte waren eerder de nachtmerrie dan de droom van zijn kunstenaarschap.

Aardverschuiving
Wat een kleine stap was op een enkel aquarel - de introductie van een realistisch naakt - werd in het leven en kunstenaarschap van Poen de Wijs een aardverschuiving van formaat. Het hield de keuze in voor schilderkunstige traditie en was daarmee, paradoxaler kon het niet, tevens de nooduitgang naar echte artistieke vrijheid. Al na een korte periode verliet hij de veilige subsidie-oase van kunstenaars-in-de-regeling. Hij werd ontdekt door de Amsterdamse galerie Steltman en later Bonnard die hem met veel succes op de vrije markt introduceerden.

Romantiek
De studie van het modeltekenen, de schoonheid van het klassieke naakt en het geraffineerde vakmanschap uit de romantiek voerden Poen de Wijs in die periode onontkoombaar naar vermaledijde schilders als Sir Alma Tadema, Rossetti en Knopfh, naar toen nog vaak verguisde Realisten als Dick Ket en Pyke Koch en naar een romanticus als Casper David Friedrich. Ver buiten de kunstbepalende gemeente deed hij zijn eigen onderzoek en laafde zich onbekommerd aan menige onbekende of zelfs verdachte bron, bevrijd van vooroordelen met volle teugen genietend van wat hij zelf mooi en leerzaam vond.

Semi-klassieke popgroep Flairck
In die nieuw verworven vrijheid ontstond een feest van lichtvoetige aquarellen waarin Poen de Wijs naar hartelust experimenteerde met vrouwelijk naakt in abstracte en suggestieve ruimten. Zijn speelse drang om met decoratieve elementen de dramatiek van het naakt te relativeren was toen al duidelijk aanwezig, evenals de eerste nog schuchtere pogingen om het model in transparante fragmenten te herhalen en daarmee een bijna filmische beweging en verandering te suggereren. In symbiose levend met muzikanten ontwierp Poen de Wijs in deze periode een serie platenhoezen voor de muziekgroep Flairck hetgeen zijn werk voor het eerst bij een groot publiek onder ogen bracht.

Meesterschap in aquarel
In de aquareltechniek bereikte Poen de Wijs in korte tijd een onomstreden meesterschap Met name uit de tweede helft van de zeventiger jaren van de vorige eeuw, toen hij uitsluitend aquarelleerde, stamt Poen's reputatie als de meester-aquarellist van het vrouwelijke naakt, de schilder die zich zonder enige reserve overgeeft aan de vrouwelijke schoonheid.

Alle esthetische betovering en voor een enkele cynicus 'geparfumeerde erotiek' in zijn werk ten spijt (Ferd op de Coul, Brabants Dagblad, 1980) was Poen ook toen nooit alleen maar uit op schoonheid. Zoals de aandachtige kijker op deze website van de Vijlbrief Collectie zelf kan vaststellen, ging het hem er evenzeer om door houding, beweging, stemming en karakter inhoud te geven aan die schoonheid, ook al verkeert zijn kracht - het grote schildertechnische vermogen - ook wel eens in zwakte. Dan is het model opeens geen muze meer maar eerder een verleidelijke sirene die hem weglokt naar wat mogelijk is, niet naar wat nodig is.

Olieverf en lithografie
Precies op tijd, zou men kunnen zeggen, heeft Poen de Wijs de verzadiging van het exclusief aquarelleren gevoeld en de even technische als artistieke uitdagingen van het olieverven en de  lithografie opgepakt. Met de onderzoekende ambachtelijkheid die hem eigen is heeft hij deze stappen welhaast bedrijfsmatig voorbereid. Gedreven door zijn respect voor het technisch meesterschap van anderen belandde hij bij de Zwitserse drukker-kunstenaar Ernst Hanke om zich in de steendruk op het hoogste niveau te bekwamen. 

Onderzoeken en experimenteren
Wat het olieverven betreft verdiepte hij zich zelfstandig in de theorie, deed  proeven met zelfgemaakte verven en vernissen en ging in de leer bij een ervaren fijnschilder om zich de eeuwenoude techniek van het laag over laag schilderen (glacis) eigen te maken. Het doel dat hij toen, midden jaren tachtig van de vorige eeuw, voor ogen had heeft hij in korte tijd met succes gerealiseerd: het vermogen om in olieverf dezelfde transparantie en op steen dezelfde fluwelen zachtheid als in zijn aquarellen te bereiken. Alleen al vanuit technisch-artistiek oogpunt prestaties van formaat! Wie Poen's aquarellen en olieverven thans met elkaar vergelijkt ziet niet alleen de schijnbare moeiteloosheid van zijn overstap naar het meest klassieke medium maar ook de grote stimulans van de glacistechniek voor zijn verdere ontwikkeling als schilder. In de eerste jaren exploreert hij met enorme gretigheid alle mogelijkheden van het nieuwe medium en laat zijn modellen zitten, liggen en bewegen in één grote ode aan het menselijk lichaam en de schoonheid van houding en beweging.

De Drie Gratiën
Na een reeks van indrukwekkende schilderijen waarin Poen zijn klassieke thema van het vrouwelijk naakt in beweging verder uitdiept wordt het luik geopend naar een universum met nieuwe thema's. Een ritje in een Haagse tram bracht opeens een veranderingsproces op gang. Drie innig gearmde meisjes uit drie verschillende culturen die de straat oversteken, in een oogwenk bespeurd vanuit een tram, zette Poen de Wijs eind jaren tachtig van de vorige eeuw op een nieuw inhoudelijk spoor. Het thema en het project van ‘De Drie Gratiën’ waren geboren.

Grand Tour door de kunstgeschiedenis
Vanaf dat moment rijpte zijn plan om zich gedurende twee jaar al schilderend in dit historische thema te verdiepen om uiteindelijk een eigen, nieuwe versie van de klassieke ‘Drie Gratiën’ op het doek te zetten. Met de Griekse oudheid als vertrekpunt maakte Poen de Wijs een Grand Tour door de kunstgeschiedenis en deed daarvan verslag in een reeks bijzondere aquarelstudies naar de werken van beroemde kunstenaars uit vroeger tijden. Zo keerde hij via Rubens, Botticelli, Regnault en Boucher terug naar de meerkleurige Gratiën van onze tijd als symbool van de onveranderlijke waarden van schoonheid, verlangen en vervulling. Uiteindelijk zouden ‘De Drie Gratiën’ het slotakkoord worden van een periode van twaalf jaar waarin Poen de Wijs vrijwel uitsluitend vrouwelijk naakt schilderde.

Het thema muziek
Door dit project kwam hij ook met andere galeries in contact. Zoals "Bonnard" in Nuenen en "De Twee Pauwen" in Den Haag. Zij werden enthousiaste vertegenwoordigers van zijn artistieke werk en gaven hem de ruimte om allerlei nieuwe thema's te ontwikkelen. Eerst ontstond een serie rond het thema muziek, een parade lijkt het wel van jonge mensen die alle keuzen en klanken, alle harmonieën en dissonanten van de wereld nog voor zich hadden. 

Oost-Afrika
Na de cultuur kwam er in het werk van Poen de Wijs steeds meer plaats voor de natuur. Reizen naar Oost-Afrika met zijn onmetelijke landschappen en zijn bijzondere volkeren en natuurgebieden, hebben daar veel aan bijgedragen. Ze hedden Poen diep aangesproken en zijn gevoel voor schoonheid en harmonie nog verder versterkt. Hoewel hij ook hier oog en geest niet afsluit voor de rauwe werkelijkheid van dit continent, verschijnen er onveranderlijk esthetische beelden op het doek wanneer hij zich intens door Afrika laat inspireren. Toch is er een groot verschil. Naast kinderen en jonge modellen verschijnen in de cirkel van Poen ook oude Afrikaanse mannen, olifanten met gecraqueleerde huid, monniken, leeuwen en het zachtmoedige portret van zijn overleden moeder.

Cirkel van het leven
De geplooide lakens en stoffen rond de eeuwige jeugd van weleer werden aangevuld met de doorleefde rimpels van de ouderdom. Maar zelfs in die vergankelijkheid ziet Poen vooral de schoonheid. Want zo is nu eenmaal zijn cirkel van het leven. Droombeelden uit het atelier maakten plaats voor beelden uit de multiculturele werkelijkheid. Eerst nog als ode aan jeugd en schoonheid (De grote ontmoeting, 1995), drie jaar later al als een ode aan heel het leven (Cirkel, 1998). Inmiddels zijn het schilderijen met een warmere gloed en een meer ingetogen perfectionisme.

Naar Japan
Na de dood van zijn vrouw, de kunstschilderes Marion van Nieuwpoort (1950-2008) lijkt Poen de Wijs zijn atelier als vluchthaven voor zijn verdriet te kiezen. Een vriend neemt hem mee op reis naar Japan. Wat na zijn terugkeer meteen een nieuwe ‘explosie’ van artistiek werk voortbracht, zoals de indrukwekkende serie ‘Sakura’. Hij lijkt het verlies van zijn vrouw vooral te verwerken door maar te blijven schilderen. Ruim 35 jaar samen schilderen met Marion zijn niet in een paar penseelstreken weg te schilderen. Verschillende series, van goede vrienden, zoals van theatermaker Fred Delfgaauw en het duo Mini & Maxi. Maar laten we ook Corpus Acrobatics niet vergeten van wie hij opvallende werkstukken neerpenseelde. 

Nieuw geluk van korte duur
Geheel toevallig komt Poen weer in aanraking met een van zijn favoriete modellen, Marleen. Poen lijkt weer gelukkig en schildert Marleen… Het ene doek na het andere doek ontstaat. In 2011 trouwt Poen met Marleen. Het geluk was echter van korte duur. Bij Poen wordt prostaat kanker ontdekt. Hij wist dat hij niet lang mee zou leven, maar bleef zolang hij dat maar kon doorschilderen en experimenteren. Zoals met metallic acrylverven. Zijn vrienden zien Poen vermageren. In 2014 geeft hij de strijd tegen kanker op. Zijn ogen werden steeds slechter. Als een kunstschilder niet meer kan schilderen, wat heeft het leven dan nog voor zin? Zo lijkt het met Poen te zijn vergaan. Hij koos in augustus 2014 voor euthanasie. Na een gelukkig leven. Met een zoen op zijn lippen van Marleen gleed Poen weg in de eeuwigheid. Zijn levenscirkel was rond. 

Artistieke nalatenschap
Met vriend en fotograaf/filmer/auteur John Vijlbrief sprak hij kort voor zijn overlijden af om de zorg voor zijn artistieke nalatenschap over te nemen en zijn werk en dat van Marion van Nieuwpoort ‘over de wereld te verspreiden’. Zo verwierf John de rechten op al het artistieke werk van hem en dat van Marion van Nieuwpoort.

Door Gerard Kerkvliet en John Vijlbrief
2023 Alle rechten Vijlbrief Collectie